Inleiding
In Nederland hebben we een afzonderlijke bestuurslaag voor het waterbeheer: de waterschappen (ook wel wetterskip en hoogheemraadschap). Hun grenzen vallen niet altijd samen met gemeente- of provinciegrenzen, doordat ze samenhangen met waterstaatkundige eenheden. Waterschappen zorgen voor het keren van zee- en rivierwater, regelen het waterpeil, zorgen voor de kwaliteit van het oppervlaktewater en zijn belast met afvalwaterzuivering. Enkele waterschappen beheren daarnaast een deel van het wegennet.
De afgelopen decennia nam het aantal waterschappen gestaag af. In 1995 waren er 89 waterschappen, sinds 2015 zijn er nog 21.
De waterschappen kennen verschillende heffingen om hun taken te bekostigen. Met de watersysteemheffing worden de waterkering (het dijkonderhoud), de waterbeheersing (de waterhoeveelheid in sloten en plassen), het waterkwaliteitsbeheer (kwaliteit van oppervlaktewateren) en in één waterschap (Scheldestromen) het wegenbeheer bekostigd. De overige vier waterschappen met een wegentaak bekostigen het wegenonderhoud via een afzonderlijke wegenheffing. Met de zuiveringsheffing wordt de afvalwaterzuivering bekostigd. Al deze belastingen worden opgelegd op basis van de Waterschapswet.
Op basis van de Waterwet (artikel 7.2) kunnen waterschappen daarnaast een verontreinigingsheffing opleggen aan ‘directe lozers’; woningen of bedrijven die rechtstreeks lozen op het oppervlaktewater. Het tarief en tariefsysteem zijn gelijk aan die bij de zuiveringsheffing. Omdat de opbrengst uit de verontreinigingsheffing gering is (in 2023 circa 10 miljoen euro), blijft deze heffing verder buiten beschouwing.
Watersysteemheffing
De tarieven van de watersysteemheffing en de wegenheffing komen tot stand door de kosten die waterschappen maken voor het watersysteem (onder meer het regelen van het waterpeil, het dijkonderhoud en de kwaliteit van het oppervlaktewater) en voor het wegenonderhoud om te slaan over belanghebbenden. Dit zijn huishoudens (‘ingezetenen’), eigenaren van cultuurgrond (‘ongebouwd’), eigenaren van natuurterreinen (‘natuur’) en eigenaren van gebouwen (‘gebouwd’).
De kosten worden omgeslagen op basis van het uitgangspunt dat de mate van belang bepalend is voor het aandeel in de kosten. In de Waterschapswet is vastgelegd op welke wijze moet worden bepaald hoe groot het belang is van elke categorie. Allereerst wordt het aandeel van ingezetenen bepaald. Dit gebeurt op basis van de bevolkingsdichtheid in het waterschapsgebied. Het aandeel van de overige categorieën wordt vervolgens vastgesteld op basis van hun aandeel in de economische waarde van gebouwen (woz-waarde) en grond. De berekende percentages worden vastgelegd in een kostentoedelingsverordening.
Logischerwijs zou verwacht mogen worden dat in waterschappen waar het belang en daarmee het kostenaandeel van ingezetenen groter is, het belang en kostenaandeel van eigenaren van gebouwen ook groter is. Waar veel huishoudens zijn, zijn immers ook veel eigenaren van gebouwen die hun eigendom graag beschermd zien tegen water. Dat komt echter niet tot uitdrukking in de kostentoedeling. Figuur 16 zet het kostenaandeel van ingezetenen af tegen het kostenaandeel van eigenaren van gebouwen. De rode lijn laat zien dat er een negatief verband is: hoe hoger het kostenaandeel van ingezetenen, hoe lager het kostenaandeel van gebouwd.[i] Dit komt door de gevolgde methode om kosten toe te delen. Hier is dus sprake van een weeffout in de Waterschapswet.
Figuur 15 Verband tussen kostenaandeel van ingezetenen en van gebouwd
De Waterschapswet legt niet alleen een verband tussen belang en betaling, maar ook tussen belang en zeggenschap. Dit uitgangspunt staat bekend als de trits ‘belang, betaling, zeggenschap’. Het is echter in de praktijk niet zo dat wie meer betaalt ook meer te zeggen krijgt. In de huidige Waterschapswet worden voor betaling namelijk andere belangencategorieën onderscheiden dan voor zeggenschap. Voor betaling zijn dit ingezetenen, gebouwd, ongebouwd en natuur. Voor zeggenschap zijn dit ingezetenen, bedrijven, ongebouwd en natuur. Huiseigenaren hebben dus geen afzonderlijke vertegenwoordiging in het waterschapsbestuur. De wetgever is ervan uitgegaan dat hun belangen worden behartigd door de vertegenwoordigers van de ingezetenen. Huiseigenaren betalen echter wel het grootste aandeel in de kosten.
Voorstellen nieuw belastingstelsel waterschappen
De OECD heeft in 2014 onderzoek gedaan naar het Nederlandse waterbeheer. Daarbij is onder meer de financiering tegen het licht gehouden. De conclusie was dat het waterbeheer in Nederland goed is geregeld en dat de financiering robuust is, maar dat op lange termijn verbeteringen nodig zijn.[ii]
Er ligt nu mede naar aanleiding van het OECD-onderzoek een voorstel tot aanpassing van onder meer de Waterschapswet. Het voorstel wordt naar verwachting in de eerste helft van 2023 naar de Raad van State gestuurd. Voor huishoudens zijn onder meer de volgende wijzigingsvoorstellen relevant:
- De kosten die worden gedekt uit het watersysteembeheer en de wegenheffing worden op basis van een andere grondslag verdeeld. De bepaling van het deel van de kosten dat ingezetenen betalen verandert niet. Dit wordt als eerste bepaald en gekoppeld aan de bevolkingsdichtheid. Het kostenaandeel van de overige belangencategorieën (gebouwd, ongebouwd en natuur) is nu afhankelijk van de verhouding in de economische waarde van gebouwen en grond. Het voorstel is om deze economische grondslag te vervangen. Het deel van de kosten dat eigenaren van natuurterreinen en andere (vooral agrarische) grond betalen wordt volgens het voorstel afhankelijk van de het aantal hectaren natuur- en andere grond per 1.000 inwoners.[iii] Gebouwd (vooral huiseigenaren) betaalt het overige deel van de kosten.
- De kostenverdeling in de huidige Waterschapswet is grotendeels een rekenkundige exercitie waar waterschappen weinig aan kunnen sturen. Er wordt voorgesteld om waterschappen meer vrijheid te geven om, binnen een bandbreedte, af te wijken van de verdeling die voortkomt uit de bevolkingsdichtheid en de verhouding in het aantal hectaren natuur- en andere grond.
- Eigenaren van woningen en van niet-woningen betalen nu hetzelfde tarief voor de heffing gebouwd. De waarde van woningen stijgt echter al jaren sterker dan die van niet-woningen.[iv] Woningeigenaren zijn daarom een groter deel van de kosten van het watersysteem- en wegenbeheer gaan betalen ten gunste van eigenaren van niet-woningen. Er wordt nu voorgesteld om waterschappen de mogelijkheid te geven om voor woningeigenaren andere tarieven te hanteren dan voor eigenaren van niet-woningen.
Kostenverschillen tussen waterschappen
De kosten van waterbeheer verschillen in Nederland. In de laaggelegen delen van het land moet bijvoorbeeld veel meer worden gedaan om droge voeten te houden dan in delen van het land die niet onder zeeniveau liggen. De kostenverschillen van gemeenten en provincies worden (deels) gecompenseerd doordat deze overheidslagen een verevenende algemene uitkering ontvangen (uit het gemeentefonds en het provinciefonds). Er bestaat echter geen waterschapsfonds dat kostenverschillen tussen waterschappen verevent. Waterschappen dekken hun kosten grotendeels met opbrengsten uit waterschapsheffingen. Hogere kosten betekenen dus ook hogere tarieven.
Waterschapstarieven in deze atlas
In deze atlas geven we de tarieven weer voor de zuiveringsheffing, en het bedrag dat ingezetenen en huiseigenaren betalen voor de watersysteemheffing en de wegenheffing tezamen. Waterschappen kunnen het tarief van de heffing gebouwd binnen hun beheersgebied differentiëren. In die gevallen wordt hier het gewogen gemiddelde gehanteerd, gewogen naar de totale waarde van het onroerend goed. Op de kaarten zijn, om de oriëntatie te vergemakkelijken, ook de gemeentegrenzen ingetekend (dunne zwarte lijnen).
[i] De correlatiecoëfficiënt is 69 procent. Het verband is significant (t=-4,1). Als het kostenaandeel van ingezetenen 1 procentpunt hoger is, dan is het kostenaandeel van gebouwd 1,2 procentpunt lager.
[ii] OECD, 2014, Water Governance in the Netherlands: Fit for the future?, OECS Studies on Water, OECD publishing.
[iii] De kostenaandelen worden in een eerste stap bepaald via een formule. Voor natuurterreinen is dit 0,0000224*(aantal hectare natuurterrein per 1000 inwoners0,1938609), voor ongebouwd 0,0030799*(aantal hectare ongebouwde grond per 1000 inwoners0,7349953).
[iv] Zie het onderdeel De ontwikkeling van ozb-tarieven .
In dit tabblad vindt u alle kaarten met betrekking tot de zuiveringsheffing en een beschrijving.
De legenda staat niet standaard in beeld. Deze kunt u zien door linksboven op “>>”te klikken. Links bovenin staan ook de knoppen waarmee u kunt in- en uitzoomen. Als u op een gemeente klikt verschijnt een pop-up met de gemeentenaam en de voor die gemeente geldende waarde (bijvoorbeeld het bedrag, de hoogte van de mutatie of het tariefsysteem) voor de betreffende kaart.
De uitgangpunten en berekeningswijzen staan beschreven in de verantwoording.
Indien u geïnteresseerd bent in een berekening van de lasten voor een specifiek huishouden in een specifieke gemeente, kan dit via de Lokale lasten calculator.
Mutatie
De ingezetenenheffing daalt dit jaar in geen enkel waterschap. Wel is het zo dat inwoners van de gemeenten Drechterland, Enkhuizen, Koggenland, Medemblik, Opmeer en Stede Broec vanaf 2023 minder betalen aan het waterschap (Hollands Noorderkwartier) omdat zij geen wegenheffing meer betalen. Dat komt omdat het waterschap het wegenbeheer heeft overgedragen aan de gemeente. Ingezetenen betalen daarom in dit deel van Hollands Noorderkwartier 23,6 procent. De lasten voor de betreffende gemeenten, en hun ozb, stijgen door deze overdracht sterker. De verandering van het wegenbeheer hoeft daarom niet te betekenen dat er sprake is van een lastenverlichting (zie ook kaart 75 en kaart 77 voor de mutatie van de totale decentrale lasten).
De stijging van de ingezetenenheffing is het laagst in Hunze en Aa's. De heffing daalt hier met 1,5 procent (1,16 euro).
Het tarief van de ingezetenenheffing stijgt het sterkst in het deel van Schieland en de Krimpenerwaard waar inwoners geen wegenheffing betalen, namelijk met 10,9 procent (12 euro). Het waterschap geeft aan dat deze stijging het gevolg is van hogere energielasten, de inflatie en gestegen personeelslasten. Hier hebben andere waterschappen echter ook mee te maken. In het deel van Schieland en de Krimpenerwaard waar het waterschap wel wegen onderhoudt zijn ingezetenen 9,9 procent meer kwijt (12 euro).
In dit tabblad vindt u alle kaarten met betrekking tot totale waterschapslasten en een beschrijving.
De legenda staat niet standaard in beeld. Deze kunt u zien door linksboven op “>>”te klikken. Hierdoor verschijnt de legenda. Links bovenin staan ook de knoppen waarmee u kunt in- en uitzoomen. Als u op een gemeente klikt verschijnt een pop-up met de gemeentenaam en de voor die gemeente geldende waarde (bijvoorbeeld het bedrag, de hoogte van de mutatie of het tariefsysteem) voor de betreffende kaart.
Onder de kaart en de tekst vindt u bij veel kaarten nog een figuur met een rode lijn. In deze figuur zijn alle gemeenten gerangschikt van laagste naar hoogste waarde.
De uitgangpunten en berekeningswijzen staan beschreven in de verantwoording.
Indien u geïnteresseerd bent in een berekening van de lasten voor een specifiek huishouden in een specifieke gemeente, kan dit via de Lokale lasten calculator, die u kunt vinden onder het tabblad ‘Wat betaal ik waar?’ op onze website.